Η θάλασσα και το μοναδικό φως του Αιγαίου που ενέπνευσαν τους ποιητές, τους συγγραφείς, τους ζωγράφους αποτελούν τον καμβά της ζωής των ανθρώπων που κατοικούν στα νησιά του. Δεκάδες είναι οι μαρτυρίες των ξένων περιηγητών που ταξίδεψαν στο Αιγαίο τους περασμένους αιώνες και έδωσαν γλαφυρές περιγραφές της ζωής των νησιωτών , των συνηθειών τους, της γαστρονομίας, των εθίμων , της φύσης και των προϊόντων που παρήγαγε η γη. Οπως θα παρατηρήσει κάθε μελετητής, παρά την ανάπτυξη του τουρισμού, αρκετά από αυτά διατηρούνται, έστω και με παραλλαγές, μέχρι σήμερα.
Η ζωή στα νησιά του Αιγαίου διαφέρει ανάλογα με την εποχή, αλλά και με το πόσο τουριστικά ανεπτυγμένα είναι. Το καλοκαίρι, τα πιο μεγάλα και τα πιο δημοφιλή, όπως η Ρόδος, η Σαντορίνη, η Μύκονος, η Κως, η Πάρος, η Νάξος, η Πάτμος, η Τήνος, πλημμυρίζουν με επισκέπτες από όλο τον κόσμο και μεγάλο μέρος των κατοίκων ασχολείται με όλων των ειδών τα τουριστικά επαγγέλματα. Οι πόλεις και οι Χώρες των νησιών συνδυάζουν τον κοσμοπολιτισμό με το παραδοσιακό ύφος και την ιδιαίτερη αρχιτεκτονική των Κυκλάδων και των Δωδεκανήσων και προσφέρουν όλα όσα μπορεί να ζητήσει ο σύγχρονος ταξιδιώτης: καταλύμματα, εστιατόρια, καφέ-μπαρ όλων των ειδών αλλά και χιλιάδες καταστήματα. Το χειμώνα, κάποια νησιά ερημώνουν για λίγο, καθώς όσοι ασχολούνται με τον τουρισμό κάνουν διακοπές ή ταξιδεύουν, και σε άλλα η ζωή και η κίνηση μεταφέρεται στα λιμάνια ή στην πρωτεύουσα και τους μεγάλους οικισμούς.
H θάλασσα είναι πανταχού παρούσα. Στις ευχές, στις προσευχές, στα τάματα, στα όνειρα, στις ιστορίες των καπεταναίων, των ναυτών, των ψαράδων. Χαρίζει απλόχερα τα δώρα της, ολόφρεσκα ψάρια και θαλασσινά, που θα τα απολαύσουν μαζί με άλλους μεζέδες, τσίπουρο και ούζο στα ταβερνάκια που βρέχονται από το κύμα και στα παλιά καφενεία. Η βόλτα και ο στοχασμός στις προκυμαίες στις αμμουδιές, στα παραλιακά χωριά, είναι αναπόσπαστα κομμάτια της καθημερινότητας των ανθρώπων στο Αιγαίο. Εχουν μάθει να ατενίζουν έναν ορίζοντα που μοιάζει άπειρος, να ζουν με τον άνεμο, με την αγριάδα αλλά και την καλοσύνη της θάλασσας, την οποία ξέρουν ότι πρέπει να σέβονται και να φοβούνται, αφού η δύναμή της είναι απεριόριστη. Και έχει τη μοναδική ιδιότητα να τους συνδέει αλλά και να τους απομονώνει από τον υπόλοιπο κόσμο.
Ειδικά στα μικρότερα και πιο απομονωμένα νησάκια όπως η Κίμωλος, οι Λειψοί, η Κάσος, η Χάλκη, το Καστελόριζο, η Σίκινος, τα Κουφονήσια, η Δονούσα, αντικρύζεις εικόνες που μοιάζουν να ξεπήδησαν από τις ασπρόμαυρες σελίδες των παλιών λευκωμάτων: ψαράδες που καθαρίζουν τα δίχτυα τους, τράτες που φεύγουν για το καθημερινό ψάρεμα, γυναίκες που μαγειρεύουν στους ξυλόφουρνους, παλιά καφενεία με παπούδες που παίζουν τάβλι και χαρτιά, γυναίκες στα κατώφλια των σπιτιών τους να κουβεντιάζουν κεντώντας τα απογεύματα, παιδιά να παίζουν στα ασπρισμένα σοκάκια, παλιά παντοπωλεία… Φιλόξενοι και απλοί οι κάτοικοι σε κάνουν αμέσως κομμάτι της καθημερινότητάς τους και σε διδάσκουν τα μυστικά του ευ ζην, που εκείνοι έμαθαν από τους προγόνους τους. Τα αγνά προϊόντα που παράγει η γη, τα ψάρια και τα θαλασσινά, τα χειροποίητα τυριά, τα ντόπια κρέατα, τα βότανα, το λάδι, οι ελιές, τα τοπικά κρασιά, η σπιτική ρακή αποτελούν τη βάση του τραπεζιού στο Αιγαίο, μια ιδιαίτερα υγιεινή διατροφή που ταιριάζει απόλυτα στις κλιματολογικές συνθήκες της περιοχής.
Οπως συνέβαινε από τους παλαιότερους χρόνους οι νησιωτικές κοινωνίες στηρίζονται στους δεσμούς του νησιού, του χωριού, αλλά και τους πιο στενού κύκλου: της οικογένειας. Το θρησκευτικό συναίσθημα είναι ιδιαίτερα έντονο –γεγονός που αποδεικνύουν τα χιλιάδες ξωκλήσια, οι εκκλησίες, οι μονές και τα τάματα των ναυτικών σε όλα τα νησιά. Αφορμή για να έρθουν πιο κοντά μεταξύ τους οι οικογένειες των χωριών και οι συγγενείς αποτελούν οι γιορτές, τα αυτοσχέδια γλέντια στα καφενεία και τις ταβέρνες με παραδοσιακά όργανα, χορό και τραγούδι και τα πανηγύρια που οργανώνονται όλο το χρόνο σε εκκλησίες και ξωκλήσια και στα οποία συμμετέχουν και συνεισφέρουν όλοι. Σε πολλές περιπτώσεις η πρόσβαση στα ξωκλήσια γίνεται ακόμη με τον παλιό τρόπο, δηλαδή με περπάτημα. Τα μονοπάτια που οδηγούν στα κτήματα, στα βοσκοτόπια αλλά και σε αρχαιολογικούς χώρους ή βυζαντινά μνημεία εξακολουθούν να είναι σε χρήση όχι μόνο από τους περιπατητές, αλλά και από τους ντόπιους, όλο το χρόνο. Αυτή η στενή τους επαφή με τη φύση τους έχει μάθει να συνυπάρχουν αρμονικά μαζί της, αλλά και να αξιοποιούν τον παραμικρό πόρο –ιδιαίτερα στα άγονα κυκλαδονήσια, όπου το νερό ήταν λιγοστό και το χώμα χρειαζόταν στήριξη (πεζούλες, αιμασιές) για να δημιουργηθούν μικρά καλλιεργήσιμα χωράφια.
Η αντίληψη του μέτρου, η αυτάρκεια και η λιτότητα είναι ένα ακόμη χαρακτηριστικό των νησιωτών του Αιγαίου. Εκμεταλλευόμενοι τα ντόπια υλικά, τη μορφολογία του εδάφους, τις ιδιαιτερότητες του τόπου τους, δημιούργησαν τους οικισμούς τους και εφάρμοσαν μια θαυμαστή «εξ ενστίκτου πολεοδομία» που αποτελεί διεθνές πρότυπο. Ζώντας και κυκλοφορώντας μέσα στους οικισμούς αυτούς, με την αμυντική αρχιτεκτονική και τα κάστρα, τις βυζαντινές εκκλησίες, τις στοές, τα σπίτια που συχνά επικοινωνούν μεταξύ τους με υπέργεια περάσματα και την ταύτιση του ιδιωτικού με το δημόσιο χώρο, οι νησιώτες ακολουθούν τα ίχνη των προγόνων τους και διατηρούν, παρά τον εκσυχρονισμό της καθημερινής ζωής τους, τις δομές των κοινωνιών που εκείνοι διαμόρφωσαν. Το μπλε και το λευκό παραμένουν τα βασικά χρώματα που χαρακτηρίζουν τους οικισμούς τους και τα σοκάκια που ασπρίζονται με επιμέλεια κάθε χρόνο τονίζουν την αξία της «πάστρας» και της νοικοκυροσύνης, ενώ οι ολάνθιστες αυλές συναγωνίζονται η μια την άλλη σε ποικιλία λουλουδιών και αρώματα.
Δεκάδες θαυμαστοί μικρόκοσμοι, ένα αρχιπέλαγος. Η ζωή στο Αιγαίο είναι πολυδιάστατη, συναρπαστική, γεμάτη αντιθέσεις. Από την απόλυτη χλιδή και τον κοσμοπολιτισμό βρίσκεσαι σε λίγη μόλις ώρα σε προορισμούς που παραπέμπουν σε παλαιότερες δεκαετίες. Από την πολυκοσμία και την ξέφρενη διασκέδαση, στην απόλυτη γαλήνη και την ηρεμία των βραχονησίδων και των κρυφών παραλιών με τα γαλαζοπράσινα νερά. Από τα γκουρμέ εστιατόρια, στις απλές ψαροταβέρνες με τα τραπεζάκια πάνω στην άμμο. Από τις σύγχρονες μαρίνες, στις απάτητες κορυφές βουνών και λόφων όπου μόνο με τα πόδια έχει κανείς πρόσβαση. Από τη μοναξιά και την αγριάδα του χειμώνα, στην ψυχική ανάταση που προκαλούν τα ανοιξιάτικα τοπία, τότε που τα νησιά κυριολεκτικά μεταμορφώνονται και γεμίζουν με όλων των ειδών τα χρώματα. Από την λαμπερή και πολύβουη καλοκαιρινή περίοδο, στο ήπιο σκηνικό του φθινοπώρου, τότε που απολαμβάνεις τις ζεστές θάλασσες, την ιστιοπλοία και τη δυνατότητα να κάνεις τα πάντα με περισσότερη ιδιωτικότητα.
Οσες φορές και αν έρθεις, όσα νησιά και αν καταφέρεις να επισκεφθείς, στο Αιγαίο πάντα θα σε περιμένουν εκπλήξεις, νέες εμπειρίες, κι άλλα μυστικά για να ανακαλύψεις, σοφοί άνθρωποι για να γνωρίσεις και να σου διδάξουν πόσο σημαντικές είναι τελικά οι απλές χαρές της ζωής πλάι σ’ αυτή τη μοναδική θάλασσα, το πέλαγος των μύθων: το Αιγαίο.
Κείμενο: Βάλυ Βαϊμάκη
