Η Περιφέρεια του Νότιου Αιγαίου έχει την ιδιομορφία να αποτελείται εξ ολοκλήρου από νησιά, γεγονός που της προσδίδει μια ιδιαιτερότητα που πηγάζει ακριβώς από αυτόν το νησιωτικό χαρακτήρα της. Τα νησιά του Αιγαίου, αλλά και τα νησιά σε όλο τον κόσμο, παρά την ετερογένειά τους εμφανίζουν ορισμένα κοινά γεωγραφικά, περιβαλλοντικά, κοινωνικά και αναπτυξιακά χαρακτηριστικά. Ολα αυτά τα κοινά χαρακτηριστικά μπορούν να αποδοθούν στο σύνολό τους με τον όρο «νησιωτικότητα».
Συνοπτικά θα μπορούσε να πει κανείς ότι την νησιωτικότητα καθορίζουν το μικρό μέγεθος, η περιφερειακότητα και απομόνωση, το ιδιόμορφο και εύθραυστο φυσικό περιβάλλον και η ιδιαίτερη πολιτισμική και βιωματική ταυτότητα του τόπου.
Αν θέλαμε να αναλύσουμε περαιτέρω τα στοιχεία που καθορίζουν την ιδιαίτερη ταυτότητα των νησιών θα καταλήγαμε στον κάτωθι κατάλογο:
- Ενα νησί έχει σαφώς οριοθετημένο μέγεθος, συνήθως μικρής έκτασης συγκριτικά με τις χερσαίες γεωγραφικές ενότητες, μικρό πληθυσμό και περιορισμένους φυσικούς πόρους σε ποικιλία και ποσότητα. Αποτέλεσμα αυτών των χαρακτηριστικών είναι η εκ φύσεως περιορισμένη αναπτυξιακή του δυνατότητα.
- Ο νησιωτικός χώρος είναι κατακερματισμένος με αποτέλεσμα να μην ευνοείται η συμπληρωματικότητα μεταξύ νησιών του ιδίου συμπλέγματος, τόσο σε επίπεδο υπηρεσιών όσο και από άποψη αξιοποίησης πόρων.
- Το νησί αποτελεί εξ ορισμού μια γεωγραφικά απομονωμένη περιοχή εξαιτίας της θάλασσας που το περιβάλλει. Το υδάτινο αυτό εμπόδιο διαφοροποιεί την απομόνωση των νησιών από εκείνη ηπειρωτικών απομακρυσμένων περιοχών.
- Τα νησιά αποτελούν ευάλωτα οικοσυστήματα, ιδιαίτερα εκτεθειμένα σε φυσικά φαινόμενα και ανεξέλεγκτες περιβαλλοντικές επιρροές.
- Βρίσκονται συνήθως σε απόσταση από μεγάλα αστικά κέντρα, γεγονός το οποίο, σε συνδυασμό με τις συγκοινωνιακές ιδιαιτερότητες, επηρεάζει σημαντικά το βαθμό απομόνωσης.
- Οι εποχιακές πληθυσμιακές διακυμάνσεις χαρακτηρίζουν και καθορίζουν την οικονομική και κοινωνική δραστηριότητα μεταβάλλοντας τις ανάγκες και την ταυτότητα των νησιών κατά τη θερινή και τη χειμερινή περίοδο.
- Οι νησιωτικές περιοχές παρουσιάζουν ιδιόμορφα πολιτισμικά χαρακτηριστικά, τρόπους ζωής και ιδιαίτερη βιωματική ταυτότητα που πηγάζει από την αντίληψη κατοίκων και επισκεπτών για τον νησιωτικό χαρακτήρα.
Διαπιστώνουμε ότι η έννοια της νησιωτικότητας είναι ευρύτερη από το ορισμό του νησιού και δεν περιορίζεται στα αντικειμενικά γεωγραφικά και πληθυσμιακά χαρακτηριστικά. Εχει την ικανότητα να αποδώσει επιπλέον την επίδραση των χαρακτηριστικών του φυσικού αυτού αντικειμένου στη διαμόρφωση μιας ιδιαίτερης νησιωτικής κουλτούρας. Πηγάζει από τη μόνιμη εδαφική ασυνέχεια του νησιωτικού χώρου και μεταβάλλεται ανάλογα με την απόσταση του νησιού από την ηπειρωτική χώρα, ενώ μεταβάλλεται αντιστρόφως ανάλογα με το μέγεθός του.
Πολλές φορές κάποια μικρά νησιά νησιωτικών συμπλεγμάτων αναπτύσσουν επιπλέον σχέσεις εξάρτησης από κάποιο γειτονικό μεγαλύτερο νησί που λειτουργεί ως τοπικό κέντρο. Τότε μιλάμε για φαινόμενο διπλής νησιωτικότητας. Κλασικό παράδειγμα είναι η Σύμη που εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τη Ρόδο.
Το Αιγαίο ως λίκνο πολιτισμών
Το Αιγαίο πέλαγος, η κατάσπαρτη από μικρά και μεγάλα νησιά θάλασσα που οι αρχαίοι Ελληνες της έδωσαν το όνομα από τα μεγάλα της κύματα -τις αίγες, όπως μας πληροφορεί και ο λεξικογράφος Ησύχιος- αποτέλεσε πόλο έλξης οικιστών από την 11η χιλιετία π.Χ. Δεν κατοικήθηκε, όμως, συστηματικά πριν από τη Νεολιθική περίοδο (6800-3200 π.Χ.). Η θάλασσα αυτή αποτελεί από την εποχή του Χαλκού (3200-1050 π.Χ.) τον υδάτινο «λώρο» που ενώνει την ηπειρωτική Ελλάδα με τη Μικρά Ασία, όπως και την Κρήτη και το νότιο Αιγαίο με το βορειοελλαδικό χώρο, τα Βαλκάνια και τον Εύξεινο Πόντο, και αποτέλεσε πεδίο έντονων οικονομικών, κοινωνικών και πολιτιστικών ζυμώσεων.
Το Αιγαίο είναι μια θάλασσα που ενώνει, με νησιά που παρουσιάζουν ποικιλία στο σχήμα τους, τη μορφολογία και την υφή του εδάφους, στη διαμόρφωση της ακτογραμμής, στις κλιματικές συνθήκες, στη χλωρίδα και πανίδα, στις δραστηριότητες των κατοίκων. Οι ευνοϊκές συνθήκες του Αιγιακού χώρου, το κλίμα, ο ανοιχτός ορίζοντας, η δυνατότητα επικοινωνίας μεταξύ των νησιών, αλλά και των παραλίων, λόγω μικρών αποστάσεων, άλλαξαν σταδιακά την νοοτροπία των πρώτων αποίκων, οι οποίοι από βοσκοί και γεωργοί έγιναν ναυτικοί, τεχνίτες, έμποροι και καλλιτέχνες. Το φυσικό περιβάλλον του Αιγιακού χώρου στάθηκε αποφασιστικός παράγοντας στην διαμόρφωση των χαρακτηριστικών και των γνωρισμάτων αυτού που αποκαλούμε γενικότερα ελληνικό πολιτισμό.
Να μην ξεχνάμε ότι στις παραθαλάσσιες πόλεις τις Ιωνίας, στα παράλια της Μακεδονίας, στα νησιά του Αιγαίου, έζησαν και μεγαλούργησαν ο Ομηρος, ο Θαλής, ο Ηράκλειτος, ο Αναξίμανδρος, ο Αναξιμένης, ο Αριστοτέλης, ο Ηρόδοτος, και τόσοι άλλοι. Το Αιγαίο δεν ήταν μόνο το λίκνο που γεννήθηκαν και γαλουχήθηκαν πάμπολλοι πολιτισμοί, αλλά και ο χώρος όπου οι λαοί είχαν την ευκαιρία να γνωρίσουν ο ένας τον άλλον καλύτερα, όπου όλοι και όλα προέβαλαν, υπέβαλλαν και ενίσχυσαν την ιδέα της ενότητας και της παναθρώπινης οικουμενικότητας.
Το φυσικό τοπίο
Οταν αναφερόμαστε στο φυσικό τοπίο των νησιών του Αιγαίου, χρησιμοποιούμε καταχρηστικά τον όρο «φυσικό», αφού το τοπίο των κατοικημένων νησιών, και ιδιαίτερα αυτών του Νοτίου Αιγαίου, μετά από χιλιετίες κατοίκησης και εκμετάλλευσης είναι ως επί το πλείστον αγροτικό-ανθρωπογενές. Το αμιγώς φυσικό τοπίο είναι περιορισμένο, αλλά ιδιαίτερα πλούσιο, με τα χαρακτηριστικά φρυγανικά Μεσογειακά οικοσυστήματα χαμηλού ύψους και λωρίδες μακίας βλάστησης κατά μήκους των υδρογραφικών γραμμών.
Παρ’ όλα αυτά συντηρεί -μαζί με τα αγροοικοσυστήματα- πολλά σπάνια, απειλούμενα ή και ενδημικά είδη χλωρίδας και πανίδας, γεγονός που αντικατοπτρίζεται από τις πολλές νησιωτικές περιοχές του Αιγαίου που εντάσσονται στο δίκτυο προστατευόμενων περιοχών NATURA 2000. Σε πολλές περιπτώσεις το φυσικό και το αγροτικό τοπίο που υπόκειται σε παραδοσιακές μορφές διαχείρισης δύσκολα ξεχωρίζουν, αποτελώντας ένα αρμονικό σύνολο, τόσο οικείο σε εμάς και συνάμα τόσο χαρακτηριστικό του Αιγιακού χώρου. Χαρακτηριστικά του αγροτικού τοπίου, όπως αναβαθμίδες, εγκαταλειμμένοι ελαιώνες, παλιοί μύλοι, παραδοσιακές κτηνοτροφικές υποδομές όπως μαντριά και στάνες, ξερολιθιές, αγροικίες κ.ά., έχουν ενσωματωθεί στο φυσικό νησιωτικό περιβάλλον και αποτελούν πλέον αναπόσπαστο κομμάτι του.
Το φυσικό τοπίο του Αιγαίου διακρίνεται για την ποικιλία του τόσο από νησί σε νησί όσο και μέσα στο ίδιο νησί, όπου υπάρχουν έντονες αντιθέσεις, ιδιαίτερα σε μέρη που χαρακτηρίζονται από την ύπαρξη ή την απουσία νερού. Μερικά από τα βασικά στοιχεία που χαρακτηρίζουν το αιγιακό τοπίο είναι τα εξής:
Κατ’ αρχάς η ίδια η θάλασσα, η οποία πέρα από τον ρόλο της στην διαμόρφωση του πολιτισμικού χαρακτήρα των νησιών λόγω του θαλάσσιου εμπορίου, της μετανάστευσης και των περιορισμών στην επικοινωνία, επιδρά και στην διαμόρφωση του κλίματος. Με τη σειρά του το κλίμα καθορίζει την φυσιογνωμία της βλάστησης και την μορφή των οικοσυστημάτων που αναπτύσσονται εδώ.
Είναι γνωστό ότι το κλίμα εμφανίζει μεγάλες διαφορές από τόπο σε τόπο, αφού η θερμοκρασία παρουσιάζει διακυμάνσεις από τα παράλια προς την ηπειρωτική χώρα και οι άνεμοι του Αιγαίου έχουν το δικό τους χαρακτήρα με τα καλοκαιρινά μελτέμια. Η φωτεινότητα του Αιγιακού χώρου με την διαυγή ατμόσφαιρα και τον λαμπρό ήλιο κάνει το τοπίο να διαγράφεται καθαρά και έντονα, αναδεικνύοντας και την παραμικρή λεπτομέρεια.
Βασικό χαρακτηριστικό του τοπίου αποτελεί και το προφίλ της βλάστησης, η οποία κατά κανόνα είναι χαμηλή και διαμορφώνεται ανάλογα με το έδαφος και το κλίμα. Συναντάμε από εύφορα πεδινά εδάφη μέχρι βραχώδεις, άνυδρες και ξηρές περιοχές. Το νερό είναι, φυσικά, καθοριστικός παράγοντας και σε κάποια από τα νησιά η έλλειψή του είναι εμφανής από τα ξηροθερμικού τύπου οικοσυστήματα που έχουν εγκατασταθεί εκεί.
Ανθρωπογενές αγροτικό τοπίο
Το αγροτικό τοπίο είναι αποτέλεσμα της αλληλεπίδρασης μεταξύ του φυσικού περιβάλλοντος και των αγροτικών συστημάτων. Η μακρά ιστορική πορεία αυτής της αλληλεπίδρασης στην περιοχή του Νοτίου Αιγαίου, έχει δημιουργήσει μια σειρά από ημι-φυσικά τοπία, τα οποία αν και δεν διακρίνονται για την παραγωγική τους αξία (εξαιτίας των περιορισμένων φυσικών πόρων), εντούτοις χαρακτηρίζονται από μεγάλη οικολογική και αισθητική αξία. Η οικολογική αξία έχει σχέση με την φύση των παραδοσιακών αγροτικών διαχειριστικών πρακτικών, οι οποίες εκμεταλλεύονταν αειφορικά τους περιορισμένους φυσικούς πόρους όπως ήταν το έδαφος, το νερό και τα βοσκοτόπια. Η υψηλή αισθητική αξία των αγροτικών αυτών τοπίων αποτελεί πόλο έλξης του τουρισμού, όντας ένας αυτοτελής τουριστικός πόρος, με υψηλό δυναμικό περαιτέρω αξιοποίησης.
Οι κύριες ενδημικές καλλιέργειες οι οποίες στο πέρασμα των χρόνων διαμόρφωσαν το νησιωτικό αγροτικό τοπίο, ήταν κυρίως η ελιά, το αμπέλι και κάποια σιτηρά, ενώ σε δεύτερη μοίρα έρχονται τα οπωροκηπευτικά και κάποιες δενδροκαλλιέργειες τοπικά, όπως η συκιά, η αμυγδαλιά κ.ά. Κάποια ξενικά είδη ήρθαν μετέπειτα στον αιγιακό χώρο από αλλού και έχουν αφήσει με τη σειρά τους το δικό τους στίγμα στο τοπίο: Εσπεριδοειδή στις αρδευόμενες πεδιάδες, φοίνικες στο Νότιο Αιγαίο, ευκάλυπτοι αργότερα κατά μήκος των δρόμων και στους φυτοφράκτες. Τα μη καλλιεργούμενα εδάφη καταλαμβάνουν πευκοδάση, αριές και πουρνάρια, ή, σε πιο άνυδρες περιοχές, χαμηλή βλάστηση με σκληρόφυλλους θάμνους και φρύγανα.
Πολλά είναι τα ανθρωπογενή χαρακτηριστικά του αγροτικού τοπίου, αλλά κάποια από αυτά τα συναντάμε σχεδόν σε όλα τα νησιά. Κατ’ αρχάς οι αναβαθμίδες, οι οποίες αποτελούσαν -και αποτελούν- μέσο συντήρησης πολύτιμων πόρων όπως το έδαφος και το νερό. Οι παραδοσιακές περιφράξεις για τη διαχείριση των κοπαδιών των αιγοπροβάτων ήταν συνήθως από πέτρες (ξερολιθιές) και οι φυτοφράκτες για την προστασία ευπαθών καλλιεργειών από τους ανέμους, συνήθως από καλάμια. Οι περιφράξεις χρησιμοποιήθηκαν σε σύνθετα συστήματα διαχείρισης της βόσκησης όπως η εκ περιτροπής βόσκηση για την αναγέννηση των περιορισμένων στον νησιωτικό χώρο βοσκοτόπων.
Τα μονοπάτια αποτελούσαν για αιώνες τις μόνες οδούς χερσαίας επικοινωνίας μεταξύ των οικισμών των νησιών. Σήμερα προσφέρουν μια ευκαιρία ανάπτυξης εναλλακτικών μορφών τουρισμού.
Οι αγροτικές κατασκευές, στις οποίες περιλαμβάνονται αποθήκες, οικήματα, στάνες, στρούγγες, περιστεριώνες, αλώνια, λιχνιστήρια, πατητήρια, ανεμόμυλοι, υδρόμυλοι, πηγάδια, στέρνες κ.ά., είναι αναπόσπαστο κομμάτι του αγροτικού νησιωτικού τοπίου. Ο πλούτος και η ποικιλία στην μορφή και στις τεχνικές κατασκευής τους είναι τεράστιος. Εκτός του ότι αποτελούν μια πολύτιμη ζωντανή πολιτισμική παράδοση, συμβάλλουν ιδιαίτερα στην αισθητική αξία του τοπίου.
Τέλος, τα ξωκλήσια και οι μονές που είναι διάσπαρτα σε όλα τα νησιά του Αιγαίου, αποτελούν σήμα κατατεθέν του Αιγιακού τοπίου. Ο πλούτος και η ποικιλία των διαφορετικών κατασκευών είναι και εδώ πολύ μεγάλος.
Σε κάθε νησί το σχήμα και η μορφή των αγροτεμαχίων, των δρόμων και των μονοπατιών που συνδέονται με την αγροτική εκμετάλλευση και η διάταξη των χωραφιών, των δασωμένων εκτάσεων και των λιβαδιών γύρω από κάθε κοινότητα και οικισμό σχετίζονται με την ιστορική κοινωνική εξέλιξη καθώς και τα εθιμικά κληρονομικά δικαιώματα του κάθε τόπου.
Κείμενο: Δρ Μάριος Θεοδωρακάκης
Πηγές
Κιουσόπουλος, Γ. (2000) “Πληθυσμιακές μεταβολές στις παράκτιες περιοχές της Ελλάδας”, Πρακτικά Συνεδρίου για τις χωρικές διαστάσεις των δημογραφικών φαινομένων, 4-5 Νοεμβρίου 2000, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Περιφερειακής Ανάπτυξης του Πανεπιστημίου Θεσσαλίας, Βόλος, Ελλάδα.
Μωραϊτάκη – Τσάμη, Α. και Βασιλάκης, Π. (2007) Νησιά: πρόταση για την υγεία, Αθήνα: εκδόσεις Παπαζήση.
Σπιλάνης Γ. (1996) “Για μια Ευρωπαϊκή Πολιτική των Νησιών”, Κείμενα Έρευνας και Τεκμηρίωσης, αρ.41, ΕΚΕΜ.
Σπιλάνης, Γ. και Κονδύλη, Ι. (2002) “Νησιωτικό παρατηρητήριο: ένα εργαλείο σχεδιασμού”, Πρακτικά 7ου Εθνικού Συνεδρίου Χαρτογραφίας Νησιωτική Χαρτογραφία, 23-26 Οκτωβρίου 2002, Τμήμα Γεωγραφίας Πανεπιστημίου Αιγαίου, Μυτιλήνη, Ελλάδα.
Σπιλάνης, Γ. και συν. (2005) “Προσπελασιμότητα και ελκυστικότητα των νησιών του Αιγαίου”, Αειχώρος, 4 (1): σελ. 106-35.
Τζαννάτος, Ε. (2010) “Νησιωτικότητα και Μεταφορές”, Εισήγηση στο συνέδριο Ανάδειξη προβλημάτων που απασχολούν τα Ιόνια Νησιά και προτεινόμενες λύσεις, 21-22 Ιανουαρίου 2010, Ένωση Νομαρχιακών Αυτοδιοικήσεων Ελλάδος, Αργοστόλι, Ελλάδα.
Cross, M. & Nutley, S. (1999) “Insularity and accessibility: the small island communities of Western Ireland”, Journal of rural studies, 15(3): pp. 317-330.
Hotchkiss J. (1994) “Health care on small islands: a review of the literature”, WHO, Division of strengthening of Health Services, National Health Systems and Policies. Geneva.
Moncada, S., Camilleri, M. & Formosa, R. (2010), “From incremental to comprehensive: towards island – friendly European Union policymaking”, Island Studies Journal, 5(1), pp. 61-88.
