Το Αιγαίο Πέλαγος είναι η θάλασσα που περικλείεται ανάμεσα στις ακτές της ηπειρωτικής Ελλάδας, τις ακτές της Μικράς Ασίας και την Κρήτη. Από μορφολογική άποψη το Αιγαίο αποτελεί μια σχετικά ρηχή θάλασσα, καθώς προέρχεται από την καταβύθιση της Αιγηίδας γης. Ο βυθός του όμως αυλακώνεται από αρκετές τάφρους, ορισμένα σημεία των οποίων έχουν αρκετά μεγάλο βάθος, ενώ αυτός ο πλούσιος θαλάσσιος διαμελισμός έχει σαν συνέπεια να δημιουργούνται πολλοί μικροί και μεγάλοι κόλποι, ακρωτήρια και φυσικά λιμάνια. Οι γεωγράφοι και οι γεωλόγοι έχουν χωρίσει το Αιγαίο Πέλαγος σε τρία τμήματα ακολουθώντας τη μορφολογία των ακτών, τη θέση των νησιών και τη διαμόρφωση του πυθμένα. Στο Βόρειο, το Κεντρικό και το Νότιο Αιγαίο.
Τα όρια του Νότιου Αιγαίου είναι βόρεια η νοητή γραμμή από το Σούνιο και τον Καφηρέα μέχρι τη Σάμο και τις μικρασιατικές ακτές και τα νότια όρια του πελάγους από τη Λακωνία, τα Κύθηρα και την Κρήτη μέχρι το ακρωτήριο Μαρμαρίς στη Μικρά Ασία. Το Νότιο Αιγαίο θεωρείται το σημαντικότερο τμήμα του Αιγαίου Πελάγους. Σ’ αυτό βρίσκονται τα περισσότερα νησιά. Τα δύο μεγάλα συμπλέγματα, οι Κυκλάδες και τα Δωδεκάνησα, τα νησιά Ικαρία, Σάμος και Φούρνοι στα ανατολικά και στα δυτικά τα νησιά του Σαρωνικού Κόλπου κοντά στην Αττική και του Αργολικού Κόλπου στην Πελοπόννησο.
Το Νότιο Αιγαίο διακρίνεται σε μικρότερα πελάγη, το Μυρτώο Πέλαγος δυτικά, το Κρητικό Πέλαγος νότια και το Ικάριο Πέλαγος και το Καρπάθιο Πέλαγος ανατολικά. Καθένα από αυτά τα πελάγη παρουσιάζει συχνά ιδιαίτερες τοπικές καιρικές συνθήκες κι αυτό έχει μεγάλη σημασία για τη ναυσιπλοΐα .
Κυκλάδες
Το νησιωτικό σύμπλεγμα των Κυκλάδων σύμφωνα με ιστορικές πηγές φαίνεται να πήρε το όνομα του εξαιτίας του κύκλου που σχηματίζουν τα νησιά γύρω από το ιερό κέντρο της Δήλου. Στην πραγματικότητα όμως πρόκειται για μια ομάδα νησιών που απλώνονται από την ηπειρωτική Ελλάδα νοτιοανατολικά στο Αιγαίο και που δεν είναι παρά οι κορυφές βυθισμένων βουνών. Τα κυριότερα νησιά των Κυκλάδων μπορούν να ομαδοποιηθούν σύμφωνα με τη γεωγραφική τους διάταξη σε τρεις σειρές α) τη βορειοανατολική που αποτελεί προέκταση της Εύβοιας και περιλαμβάνει τα νησιά, Άνδρο, Τήνο Μύκονο, Νάξο και Αμοργό, β) τη νοτιοδυτική που θεωρείται προέκταση της Αττικής και αποτελείται από την Κέα, Κύθνο, Σέριφο, Σίφνο, Μήλο και Κίμωλο και γ) την κεντρική που αποτελείται από τη Σύρο, Πάρο, Αντίπαρο, Ίο, Θήρα και Ανάφη.
Η συνολική έκταση του νομού των Κυκλάδων είναι 2572 km2σύμφωνα με την απογραφή του 2001 έχουν πληθυσμό 111.181 κατοίκους (πυκνότητα 43,22 κάτοικοι/ km2) που κατοικούν στα 25 από τα 34 νησιά των Κυκλάδων. Τα νησιά των Κυκλάδων είναι κατά κύριο λόγο ορεινά και ημιορεινά με πολύ μικρότερο ποσοστό πεδινών εκτάσεων, ενώ η έκταση του ποικίλλει σημαντικά από τη Δήλο (ένα από τα μικρότερα νησιά των Κυκλάδων) με έκταση 3,6km2 έως τη Νάξο με έκταση 430 km2. Η ψηλότερη κορυφή βρίσκεται στη Νάξο και είναι ο Ζας με 1004 m και μερικές από τις σημαντικότερες που ακολουθούν είναι το Πέταλο της Άνδρου με 994 m, ο Κρίκελος της Αμοργού με 821 m, ο Προφήτης Ηλίας της Μήλου με 751 m, και ο Τσικνιάς της Τήνου με 730 m.
Ακόμη οι Κυκλάδες χαρακτηρίζονται από έντονη ποικιλομορφία του ανάγλυφου με αρκετές αντιθέσεις. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν η βόρεια Σύρος που είναι γυμνή και απότομη ενώ η νότια είναι πολύ πιο ομαλή με πολλές καλλιέργειες αλλά και η αντίθεση που διαπιστώνεται ανάμεσα στη βόρεια και τη νότια Άνδρο, με πλουσιότερη περιοχή την κοιλάδα της Χώρας. Στις Κυκλάδες οι ακτές είναι συνήθως απότομες και ψηλές. Αρκεί να παρατηρήσει κανείς τις ανατολικές ακτές της Αμοργού και τις βόρειες ακτές της Σίκινου και της Φολεγάνδρου.
Δωδεκάνησα
Ο νομός Δωδεκανήσου είναι το νησιωτικό σύμπλεγμα στο νοτιοανατολικό Αιγαίο, που ορίζεται βόρεια από τη Σάμο, βορειοδυτικά από το νομό των Κυκλάδων, δυτικά από το Κρητικό Πέλαγος, νότια από το Λιβυκό και ανατολικά από τις Μικρασιατικές ακτές. Τα Δωδεκάνησα αποτελούνται από 18 μεγάλα νησιά, πολλά μικρότερα και πλήθος βραχονησίδες. Τα μεγαλύτερα νησιά της Δωδεκανήσου είναι: η Ρόδος, η Κως, η Κάρπαθος, η Κάλυμνος, η Αστυπάλαια, η Κάσος, η Τήλος, η Σύμη, η Λέρος, η Νίσυρος, η Πάτμος, το Καστελόριζο, η Χάλκη, οι Λειψοί, το Αγαθονήσι και οι Αρκοί. Ο νομός Δωδεκανήσου έχει έκταση 2.705 τ. χλμ. και πληθυσμό 187.564 κατοίκους σύμφωνα με τα στοιχεία της απογραφής του 2001. Πρωτεύουσά του νομού είναι η Ρόδος.
Το έδαφος των νησιών στα Δωδεκάνησα είναι άγονο και πετρώδες. Το 42% της συνολικής έκτασης είναι πεδινό, το 26% ημιορεινό και το 32% ορεινό. Όρη: Το κέντρο της Ρόδου καλύπτει ο ορεινός όγκος του Αταβυρίου (1.240 m.). Στην Κω υπάρχει η οροσειρά Ωρομέδων ή Δίκαιος (875 m.), στην Κάρπαθο η οροσειρά Κυμαράς (1.290 m.), στην Κάλυμνο τα βουνά Προφήτης Ηλίας (752 mk.) και Κυρά Ψηλή (650 m.), στην Κάσο το Τρούπουλας (508 m.), στην Τήλο ο Άη-Λιάς (612 m.), στη Σύμη η Βίγλα (550 m.), στη Λέρο το Κλειδί (350 m.) και στην Πάτμο ο Προφήτης Ηλίας (270 m.). Ποτάμια δεν υπάρχουν στα Δωδεκάνησα, παρ’ όλο που έχουν άφθονα νερά σε χειμάρρους και ρυάκια. Πολλά από τα νησιά των Δωδεκανήσων είναι ηφαιστειογενή και ως εκ τούτου διαθέτουν σημαντικές ποσότητες ορυκτού πλούτου. Στη Ρόδο υπάρχουν γύψος, χρωμίτης και λιγνίτης, στην Κω χαλκός, σίδηρος, μόλυβδος και λιγνίτης, στην Νίσυρο θειάφι και στην Κάρπαθο και την Κάσο γύψος.
Όσον αφορά τη γεωλογία ορισμένων νησιών των Δωδεκανήσων, γνωρίζουμε πως η Κάλυμνος καλύπτεται κυρίως από ανθρακικά πετρώματα και εξαιτίας αυτών το νησί διαθέτει μεγάλο αριθμό σπηλαίων. Στην Κω συναντώνται μαύροι σχιστοποιημένοι ασβεστόλιθοι που περιβάλλονται από αργιλικούς σχιστόλιθους και ψαμμίτες με πληθώρα απολιθωμάτων. Σε μερικά βόρεια Δωδεκάνησα υπήρξε την εποχή των έντονων γεωλογικών μεταβολών ηφαιστειακή δραστηριότητα. Ο κρατήρας στην κορυφή της Νίσυρου και το σύμπλεγμα ηφαιστειακών πετρωμάτων φτιαγμένο από εναλλαγές ροής λάβας και ηφαιστειακά υλικά εξακολουθεί να το θυμίζει. Στη Ρόδο συναντώνται κυρίως ασβεστολιθικά πετρώματα .
Πηγές:
Σημαιάκης Σ. 2005. Συστηματική, Βιογεωγραφία και Στοιχεία Οικολογίας των Χειλόποδων του Νοτίου Αιγαίου. Διαδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Βιολογιάς.
http://www.greekvoyager.com/pagesgr/hellas_aegeansea.html
http://www2.egeonet.gr/AIGAIO/forms/fLemmaBodyExtended.aspx?lemmaID=6942
Παλαιογεωγραφία του Αιγαίου
Η σημερινή γεωμορφολογική κατάσταση του Αιγαίου είναι αποτέλεσμα τριών κυρίως παραμέτρων, του τεκτονισμού, της ηφαιστειακής δραστηριότητας και του ευστατισμού (δηλαδή της ανόδου και της πτώσης της στάθμης της θάλασσας). Η ιστορία του Αιγαίου ξεκινά πριν από περίπου 35 εκατομμύρια χρόνια πριν, όταν, κατά το Ολιγόκαινο, αναδύθηκε στεριά για πρώτη φορά από τη θάλασσα Η ορογένεση αυτή, που ήταν κομμάτι της συνολικής αλπικής ορογένεσης στη νότια Ευρώπη ολοκληρώθηκε κατά το τέλος του Ολιγόκαινου (περίπου πριν από 25 εκατομμύρια χρόνια) και το αποτέλεσμα ήταν η δημιουργία μίας εκτεταμένης ορεινής ζώνης ξηράς που κάλυπτε όλο το νότιο Αιγαίο, ενώνοντας τη σημερινή Πελοπόννησο και το και το κατώτερο τμήμα της ηπειρωτικής Ελλάδας με την Κρήτη και τη Μικρά Ασία. Η ενιαία ξηρά που κάλυπτε το Αιγαίο κατά την περίοδο αυτή ονομάζεται Αιγαιίδα.
Τα νησιά του Αιγαίου άρχισαν ουσιαστικά να δημιουργούνται κατά το Μέσο με Ανώτερο Μειόκαινο, δηλαδή πριν από 12-11 εκατομμύρια χρόνια πριν από σήμερα, όταν την περίοδο εκείνη η θάλασσα άρχισε να εισχωρεί στην ενιαία έως τότε μάζα της Αιγαιίδας, κατακερματίζοντας σιγά σιγά την ενιαία μάζα ξηράς της Αιγαιίδας. Πολλές και σύνθετες τεκτονικές κινήσεις που έλαβαν χώρα κατά το τέλος του Μειόκαινου (6-5,3 εκατ. χρόνια πριν) μεταξύ άλλων, προκάλεσαν περαιτέρω τεμαχισμό της ξηράς σχηματίζοντας νησιά που αποτέλεσαν τις σημερινές Κυκλάδες.
Κατά το Πλειστόκαινο (1,8 έως 0,9 εκ. χρόνια πριν) οι βασικές αιτίες αλλαγής της γεωγραφίας της περιοχής του Αιγαίου ήταν ο ευστατισμός και ο τεκτονισμός. Οι ευστατικές κινήσεις, δηλαδή η άνοδος και η πτώση της στάθμης της θάλλασας λόγω της εναλλαγής παγετώδων και μεσοπαγετώδων περιόδων, προκαλούσαν επέκταση ή μείωση των χερσαίων περιοχών και μεταβολή των μεταξύ τους χερσαίων συνδέσεων. Τέλος, στο Ολόκαινο, με το πέρας της τελευταίας παγετώδους περιόδου, η στάθμη της θάλασσας ανεβαίνει και η περιοχή του Αιγαίου αποκτά σταδιακά τη σημερινή της γεωγραφία. Τα νησιά του Ανατολικού Αιγαίου αποκόπτονται από τη Μικρά Ασία και τα νησιά των Κυκλάδων απομονώνονται οριστικά το ένα από το άλλο.
Πηγές:
Τριχάς, Α. 2004. Η βιογεωγραφία του Αιγαιακού χώρου. Στο: Η φύση της γεωγραφίας. Επιμέλεια: Ευθυμιόπουλος, Η., Μοδινός, Μ. Διεπιστημονικό Ινστιτούτο Περιβαλλοντικών Ερευνών, pp. 379.
Σταθή Ι. 2009. Οικολογία και φυλογεωγραφία των σκορπιών του Νοτίου Αιγαίου. Διαδακτορική Διατριβή. Πανεπιστήμιο Κρήτης, Τμήμα Βιολογιάς.
http://www2.egeonet.gr/Forms/fLemmaBody.aspx?lemmaid=6947#chapter_4
Περισσότερα για την Παλιογεωγραφία του Αιγαίου:
