Τα λευκά σπίτια με την κυκλαδίτικη αρχιτεκτονική, τα στενά σοκάκια, οι δρόμοι που είναι στρωμένοι με ψαρόπλακες, οι «κατοικιές», οι ανεμόμυλοι, οι εκκλησίες με τα μαρμάρινα καμπαναριά είναι τα κύρια χαρακτηριστικά της αρχιτεκτονικής της Πάρου.
* Ενα ακόμη διαφοροποιό στοιχείο είναι ο πλούτος των μορφολογικών στοιχείων υψηλής αισθητικής που ήταν αποτέλεσμα της μακρόχρονης μαρμαροπλαστικής παράδοσης και των επιρροών της θρησκευτικής αρχιτεκτονικής που προσέθεσε αξιόλογα στοιχεία, όπως οι τοξωτές στοές, σε μερικά αξιόλογα δείγματα οικιών.
Σήμερα στο νησί υπάρχουν οι μεγάλοι, συγκροτημένοι οικισμοί, όπως η Παροικιά, η Νάουσα, οι Λεύκες, η Μάρπησσα, ο Κώστος, ο Δραγουλάς και οι μεμονωμένες αγροτικές μονάδες που ονομάζονται κατοικιές.
Οι περισσότεροι οικισμοί αναπτύσσονται γύρω από πυρήνες που διατηρούν την αρχική τους αμυντική διάταξη. Στη Νάουσα και στην Παροικιά ο διαχωρισμός των οικιστικών ζωνών που δημιουργήθηκαν καθώς εξελίσσονταν είναι ξεκάθαρος.
Η εγκατάσταση ανθρώπων στο εσωτερικό του κάστρου της Παροικιάς που έγινε μετά τον 15ο αι., έγινε η αφετηρία της δημιουργίας μιας ταπεινής νησιώτικης αρχιτεκτονικής με βασικό σκοπό να είναι ασφαλείς οι κάτοικοι. Στη συνέχεια έγινε εγκατάσταση σε δακτύλιους και έξω από το κάστρο. Τους χαρακτηρίζει η ίδια στενότητα χώρου. Οι κατοικίες ήταν μονόχωρες, χωρίς αυλή ή βοηθητικά κτίσματα και το ρόλο αυτό σταδιακά έπαιξαν τα στενά σοκάκια, τα οποία στεγάζονταν δημιουργώντας από πάνω δωμάτια ή βεράντα, στηριγμένα σε καμάρες, ενώ το ισόγειο παρέμενε πέρασμα.
Τα περισσότερα σπίτια κτίζονταν διώροφα και ανήκαν σε δύο διαφορετικές οικογένειες. Η σκάλα ήταν εξωτερική με χρωματιστά κιγκλιδώματα, που επαναλαμβάνονταν πανομοιότυπα στα διπλανά σπίτια, σπάζοντας τη μονοτονία της λευκής τοιχοποιίας.
Η στενότητα χώρου και η έλλειψη αυλών επικράτησε και έξω από τους αρχικούς μεσαιωνικούς δακτύλιους, με μόνη διαφορά ότι όσο προχωρούσαν προς την περιφέρεια, τα σπίτια μεγάλωναν. Τελικά στην Παροικιά αναπτύχθηκαν νεοκλασικά κτίρια στον άξονα προς την Καταπολιανή και αυτά απέκτησαν αυλές και κήπους (επιρροή από τα αστικά κέντρα της υπόλοιπης Ελλάδας).
Σε άλλους οικισμούς, όπως η Μάρπησσα, δημιουργήθηκαν μικρές αυλές που προστατεύονταν με ψηλή μάντρα.
Τα Υλικά
Για την κατασκευή των οικοδομημάτων στην Πάρο χρησιμοποιήθηκε το βασικό ντόπιο υλικό, η πέτρα (ψαρόπετρα και μαρμαρόπετρα).
Χαρακτηριστικό στοιχείο είναι η χρήση αρχαίων μαρμάρων, όπως κιόνων και ανάγλυφων με παραστάσεις που είναι εντοιχισμένα στην τοιχοδομία των σπιτιών, και ο επιμελημένος σοβάς.
Το παριανό μάρμαρο, λευκό και γκρίζο, χρησιμοποιήθηκε για να δημιουργηθούν τα πλαίσια των τοιχωμάτων και ως διακοσμητικό υλικό. Ενα είδος ντόπιου ξύλου, οι λεγόμενες φίδες (είναι ένα δέντρο που μοιάζει με κυπαρίσσι και είναι συγγενές με τον κέδρο) χρησιμοποιήθηκε για να γεφυρώνονται τα ανοίγματα. Πιο σπάνια χρησιμοποιούσαν μεγαλύτερα δοκάρια, τα βορδονάρια.
Αστικό και Αγροτικό Σπίτι
Από τις βασικές κατηγορίες των σπιτιών του νησιού που αναφέραμε (αστικά και αγροτικά) τα πρώτα διακρίνονται στα απλά λαϊκά, που ήταν συνήθως μονόχωρα, και εκείνα των εύπορων οικογενειών ή τα αρχοντικά. Στον δρόμο προς την Καταπολιανή, στην οδό Γράβαρη, θα θαυμάσετε τη δεύτερη κατηγορία σπιτιών, τα οποία έχουν αστικό χαρακτήρα, δεν διαθέτουν εξωτερικές σκάλες και έχουν πλούσιο διάκοσμο (παραστάδες, κιγκλιδώματα, γείσα κ.α.). Αυτή η γειτονιά είναι η μοναδική στο νησί με ομοιογενή νεοκλασικό χαρακτήρα, ενώ σε αλλους οικισμούς υπάρχουν μεμονωμένα νεοκλασικά δείγματα.
Οι κατοικιές αποτελούν τον πιο αντιπροσωπευτικό τύπο αγροτικού κτίσματος και αναπτύχθηκαν επειδή στους βασικούς οικισμούς λόγω στενότητας χώρου δεν υπήρχαν βοηθητικά κτίσματα. Διαθέτουν στάβλο, αποθήκες, φούρνο, κοτέτσι, περιστεριώνα.
Ενα άλλο χαρακτηριστικό στοιχείο του τοπίου της Πάρου είναι οι ανεμόμυλοι.
