Τον οικιστικό χαρακτήρα της Πάτμου καθόρισε το μοναστήρι του Ιωάννη του Θεολόγου αφού όλο το νησί ανήκε στην ιδιοκτησία του. Ακόμη και σήμερα κατέχει ένα μεγάλο τμήμα του νησιού.
ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΟΥ ΟΙΚΙΣΜΟΥ
Τον 16ο και 17ο αιώνα γύρω από τη Χώρα της Πάτμου κτίστηκαν τα πρώτα αρχοντικά, που ήταν τότε μεγάλα αυτόνομα αγροτικά συγκροτήματα, και αναπτύχθηκε αγροτική αριστοκρατία, η οποία, λόγω της κατοχής μεγάλων τμημάτων γης, άρχισε να περιορίζει σταδιακά την εξουσία της μονής του Αγίου Ιωάννη. Οι νέοι έποικοι και οι Κρήτες πρόσφυγες έφεραν ένα καινούργιο πολιτιστικό επίπεδο και τον αστικό τρόπο ζωής. Μαζί με τις παλιές βυζαντινές οικογένειες σχημάτισαν την άρχουσα τάξη. Η πρώτη αυτή περίοδος ανάπτυξης τερματίστηκε με την καταστροφή και τη λεηλασία της Χώρας της Πάτμου από το Βενετό ναύαρχο Μοροζίνι, το 1659, την οποία ακολούθησε η παρακμή της αγροτικής αριστοκρατίας. Ως κυρίαρχες αναδείχθηκαν το επόμενο διάστημα η αστική τάξη και εκείνη των καραβοκυραίων. Ετσι, από τα μέσα του 18ου και κατά το 19ο αιώνα, αφού ιδρύθηκε και η Πατμιάδα Σχολή (1713), υπήρξε σημαντική πνευματική, ναυτιλιακή και οικονομική ανάπτυξη. Η αστικοποίηση άλλαξε τη μορφή του οικισμού της Χώρας όπου οι μεγάλες αγροτικές ιδιοκτησίες κατατμήθηκαν και κτίστηκαν καινούργια σπίτια και ναοί. Διαμορφώθηκε ο χαρακτήρας της αστικής γειτονιάς και διευρύνθηκαν τα όρια του οικισμού με την ανάπτυξη της συνοικίας Απορθιανά και το κτίσιμο οικιών στο βόρειο «φρύδι» του λόφου του. Τότε η Χώρα πήρε τη μορφή που βλέπουμε σήμερα.
ΑΡΧΙΤΕΚΤΟΝΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ
Τα σπίτια της Χώρας της Πάτμου -ιδιαίτερα τα περιφερειακά- σχηματίζουν ένα είδος αμυντικού τείχους. Ο οικισμός είναι δαιδαλώδης και τα δώματα (ταράτσες) δημιουργούν ένα δίκτυο από περάσματα. Ετσι οι κάτοικοι στο παρελθόν μπορούσαν να περνούν από το ένα σπίτι στο άλλο για να υποστηρίζουν τα σημεία που κινδύνευαν, ή, όταν ο κίνδυνος ήταν μεγάλος, να κλείνονται στο μοναστήρι. Χαρακτηριστικά στα σπίτια της Πάτμου είναι τα μαντώματα –οι πέτρες γύρω από τις πόρτες και τα παράθυρα βαμμένες σε γκρι ή ώχρα: Τα πιο πλούσια σπίτια έχουν σκαλιστά και τα πιο φτωχικά απλές πέτρες. Ενα είδος μαντώματος είναι το «καντούνι» που έχουν κάποια σπίτια στις γωνίες τους, ώστε να δένουν οι τοίχοι μεταξύ τους. Τα χρώματα που χρησιμοποιούσαν ήταν κυρίως το καφέ, η ώχρα και το πράσινο -τα γαλαζωπά χρησιμοποιούνται τελευταία. Γοτθικά στοιχεία (όπως αψίδες, εξωτερικές αυλές κ.α.) προστέθηκαν στα σπίτια μετά την περίοδο της ενετοκρατίας και αργότερα υπήρξαν κάποιες νεοκλασικίζουσες επιρροές (αετώματα, κάγκελα κ.α.).
ΤΑ ΑΡΧΟΝΤΙΚΑ ΤΗΣ ΧΩΡΑΣ
Αρχοντικό Μαλανδράκη, Παγκώστα, Σημαντήρη, Σοφουλιού, Σύφαντου, Αλεξάκη, Βάλβη, Γαζή, Καλλιγά, Παλαιολόγου, Νικολαΐδη… Τα ονόματα των πρώτων ιδιοκτητών των περίφημων αρχοντικών τα ξέρουν όλοι οι κάτοικοι της Χώρας της Πάτμου, ανεξάρτητα εάν τα περισσότερα από αυτά αναβίωσαν αποκτώντας νέους ιδιοκτήτες -Ελληνες και αλλοδαπούς που εποίκησαν τη Χώρα τα τελευταία χρόνια-, ή λειτουργούν ως καφέ και μπαρ. Τα αρχοντικά διακρίνονται σε τρεις βασικές κατηγορίες. Στην πρώτη ανήκουν εκείνα που κτίστηκαν μεταξύ του 16ου και του 17ου αιώνα, έξω από τον οικισμό. Η κατοικία του άρχοντα-φεουδάρχη ήταν στο κέντρο ενός μεγάλου κτήματος και είχε πολλούς ανοιχτούς, στεγασμένους ή ημιυπαίθριους χώρους και τα χαρακτηριστικά μαντώματα. Η δεύτερη κατηγορία είναι τα αστικά σπίτια που έκτισαν οι καπεταναίοι και οι πλούσιοι έμποροι τον 19ο αιώνα. Είχαν όλα θέα προς τη Σκάλα, γιατί οι καπετάνιοι ήθελαν να βλέπουν τα καράβια τους. Η τρίτη κατηγορία περιλαμβάνει σπίτια του 18ου αιώνα, κτισμένα όταν εξελισσόταν η αστικοποίηση της Χώρας. Θα τα δείτε στη συνοικία Απορθιανά και στην περιοχή που βρίσκεται νότια της μονής του Αγίου Ιωάννη.
