Από τα παλιά χρόνια οι οικισμοί της Σίφνου χωρίζονται σε δυο κατηγορίες –τους αμυντικούς και τους παραδοσιακούς. Αμυντικός είναι ο οικισμός του Κάστρου, με την οχυρωματική, μεσαιωνική του δομή όπου οι σειρές των σπιτιών σχηματίζουν το εξωτερικό τείχος. Παραδοσιακοί είναι οι επτά βασικοί οικισμοί του νησιού που σχηματίζουν ένα μοναδικό πλέγμα με κυβιστική αρχιτεκτονική. Ασπρίζουν κτισμένοι σ’ ένα μεγάλο οροπέδιο και ενωμένοι μεταξύ τους καθώς είναι αποτελούν ένα από τα ωραιότερα χαρακτηριστικά της Σίφνου. Παλιά μονοπάτια ενώνουν τον Αρτεμώνα με τον Αϊ-Λούκα και το Πάνω Πετάλι, την Απολλωνία, την Καταβατή και τελικά τα Εξάμπελα και το Κάτω Πετάλι, που είναι λίγο πιο ξεχωριστά από τους υπόλοιπους οικισμούς.
* Επιρροές της αμυντικής αρχιτεκτονικής διακρίνονται σε κτίρια στο Κάτω Πετάλι και στο Σταυρί της Απολλωνίας, ως μεταβατική φάση από την πολεοδομία του Κάστρου, στην γραμμική μορφή οικισμού. Κατά τα άλλα η δομή είναι ελεύθερη με βασικό συνθετικό στοιχείο τον κεντρικό πεζόδρομο, με τον οποίο συνδέονται άλλοι, δευτερεύοντες δρόμοι που οδηγούν σε μικρές γειτονιές. Κοινό χαρακτηριστικό τον οικισμών είναι και ο τρόπος με τον οποίο οι εκκλησίες εντάσσονται σ’ αυτούς και συχνά συνδέονται άμεσα με τα γειτονικά τους σπίτια –ακόμη και με κοινή αυλή.
Οι πιο εύπορες οικογένειες έμεναν στον Αρτεμώνα και στον Αϊ Λούκα γι’ αυτό οι συγκεκριμένοι οικισμοί περιλαμβάνουν αρκετά σπίτια με νεοκλασικά στοιχεία (αρχές 20ου αι.). Η Καταβατή και το Κάτω Πετάλι έχουν σπίτια αγροτικού χαρακτήρα. Ακόμη κι έτσι, πάντως, οι οικισμοί παρουσιάζουν ενότητα και αρμονία.
Στις εξοχές της Σίφνου έκτισαν τα σπίτια τους οι ψαράδες και οι αγγειοπλάστες, χωρίς να σχηματίσουν χωριά -μόνο μικρά συγκροτήματα με κατοικίες και εργαστήρια. Τα βασικά υλικά κατασκευής είναι η πέτρα και το ξύλο. Χρησιμοποιούνται, επίσης, ασβέστης, άμμος, χώμα, αργιλικά χώματα, θηραϊκή γη, φύκια. Στα σπίτια των πλουσίων και στις εκκλησίες χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής είναι το βόλτο (όπως και στην Τήνο και σε άλλα νησιά των Κυκλάδων). Πρόκειται για λίθινα εγκάρσια τόξα που μοιράζουν το χώρο σε μικρότερα ανοίγματα. Τον ίδιο ρόλο παίζουν τα μεγάλα ξύλινα δοκάρια, τα αξόνια. Ενα άλλο χαρακτηριστικό του Σιφνέικου σπιτιού είναι οι καμινάδες τις οποίες ονομάζουν φλάρους. Μαζί με τις υδροροές, τις σκάλες πρόσβασης στις ταράτσες τα πεζούλια και τα γείσα συμπληρώνουν την κυβιστική αρχιτεκτονική.
* Στοιχεία έχουμε αντλήσει και από το λεύκωμα Ελληνική παραδοσιακή αρχιτεκτονική/Κυκλάδες, Εκδόσεις Μέλισσα.
