Ένα από τα σπουδαιότερα δημιουργήματα του πολιτισμού του Αιγαίου είναι η τέχνη του, μοναδική στην εποχή της, όχι μόνο στο Αιγαίο αλλά και στον κόσμο ολόκληρο. Η λιτότητα και η εφευρετικότητα που χαρακτηρίζουν τον καλλιτέχνη της Εποχής του Χαλκού αντικατοπρίζονται στα τέχνεργα που παράγει. Από εκείνη την πανάρχαια εποχή το Αιγαίο φορτίζεται πνευματικά και αποτυπώνεται στη λογοτεχνία, την ποίηση και την τέχνη.
Η περιορισμένη αρχαιολογική έρευνα δεν μας επιτρέπει να έχουμε πλήρη την εικόνα για τις καλλιτεχνικές δραστηριότητες κατά την τέταρτη χιλιετία π.Χ. (Νεότερη Νεολιθική) στο Αιγαίο. Από τον οικισμό όμως, και από το νεκροταφείο στη θέση Κεφάλα της Κέας, έχουμε κάποιες ενδείξεις που μας επιτρέπουν να συμπεράνουμε ότι τα έργα του Σαλιάγκου και του Ζα ούτε μεμονωμένα φαινόμενα ήταν ούτε χωρίς συνέχεια έμειναν. Ειδώλια από το νεολιθικό οικισμό του Σαλιάγκου, κοντά στην Αντίπαρο, δείχνουν ότι η ανθρώπινη μορφή έγινε αντικείμενο σπουδής σχεδόν αμέσως μετά το μόνιμο εποικισμό των νησιών. Αν και υπάρχουν δείγματα κατεργασίας του οστού και του κοχυλιού, το λευκό μάρμαρο αναδείχτηκε ευθύς εξαρχής στο κατεξοχήν υλικό για τους γλύπτες της πρώιμης εποχής.
Μαρμάρινα ειδώλια
Το χαρακτηριστικότερο δημιούργημα της κυκλαδικής τέχνης κατά την πρώιμη Εποχή του Χαλκού είναι τα μαρμάρινα ειδώλια. Τα περισσότερα παριστάνουν γυμνές γυναίκες, λίγους άνδρες μουσικούς, πολεμιστές ή κυνηγούς. Οι μορφές είναι έντονα σχηματοποιημένες, με λίγες αλλά χαρακτηριστικές λεπτομέρειες για την αναγνώριση του φύλου. Τα πήλινα αγγεία, που έχουν ποικίλα σχήματα, διακοσμούνται με απλά γραμμικά σχέδια. Ιδιαίτερα εντυπωσιακά είναι και τα μαρμάρινα αγγεία, καθώς και τα μεταλλικά με απλή χαρακτή διακόσμηση.
Η τρίτη χιλιετία για τις Κυκλάδες θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως η κατεξοχήν περίοδος της λιθογλυπτικής τέχνης. Η συνεχής σπουδή της ανθρώπινης μορφής στο μάρμαρο ανέδειξε καλλιτέχνες που χωρίς να παραβιάσουν τους κανόνες της κυκλαδικής γλυπτικής κατόρθωσαν να κατακτήσουν την τρίτη διάσταση και να δώσουν αριστουργήματα, όπως οι καθιστοί αρπιστές, οι όρθιοι αυλητές ή τα συμπλέγματα με δύο ή τρεις μορφές.
Ο καθηγητής Colin Renfrew (1972) έχει γράψει ότι : “Η δημιουργία αυτών των εντυπωσιακών μαρμάρινων γλυπτών ήταν περισσότερο από ένα σημαντικό καλλιτεχνικό επίτευγμα, ήταν μια ολοκληρωμένη έκφραση μιας θρησκευτικής έννοιας, μια νέα αποτελεσματική προβολή, με σημαντική επίδραση στην ηπειρωτική χώρα, την Κρήτη και τις Κυκλάδες”. Τα κυκλαδικά ειδώλια υπήρξαν πηγή έμπνευσης για τη μοντέρνα τέχνη. Διακρίνεται συγγένεια μεταξύ της κυκλαδικής τέχνης και των έργων των Χένρι Μουρ, ο Μπρανκούζι, Αλμπέρτο Τζιακομέτι, από τους σημαντικότερους γλύπτες του 20ού αιώνα, ενώ το έργο της Μπάρμπαρα Χέπγουορθ, βαθύτατα επηρεασμένο από την παρατεταμένη επίσκεψή της στην Ελλάδα, αποπνέει έναν απόηχο της προϊστορικής, μα τόσο σύγχρονης, τέχνης των Κυκλάδων.
Αγγειογραφία
Τα επιτεύγματα της αγγειογραφίας κατά τις Πρωτοκυκλαδική II και Πρωτοκυκλαδική III περιόδους και η εισαγωγή της πολυχρωμίας στη διακόσμηση των αγγείων της Μεσοκυκλαδικής ασφαλώς συνέβαλαν στην ανάδειξη της ζωγραφικής σε σπουδαίο μέσο καλλιτεχνικής έκφρασης. Eτσι, ενώ η Πρωτοκυκλαδική περίοδος θα μπορούσε να χαρακτηριστεί ως ο αιώνας της γλυπτικής για τις Κυκλάδες, η Μέση Εποχή του Χαλκού (περίπου 2000–1650 π.Χ.), -Μεσοκυκλαδική- και η πρώιμη Υστεροκυκλαδική δικαιολογημένα θα μπορούσαν να διεκδικήσουν τον τίτλο του αιώνα της μεγάλης ζωγραφικής. Οι νέες συνθήκες που διαμορφώθηκαν στις αναδυόμενες πόλεις–λιμάνια κατέστησαν κοινωνούς της τέχνης νέες κοινωνικές ομάδες με άλλα ενδιαφέροντα και άλλες ανησυχίες. Έτσι, η τέχνη εγκαταλείποντας το μάρμαρο εστίασε στον εντυπωσιασμό που ασκούσε η πολύχρωμη διακόσμηση των αγγείων. Την απεικόνιση ζώων και φυτών δεν άργησε να ακολουθήσει και η ανθρώπινη μορφή, μεμονωμένη αρχικά, σε ομάδες λίγο αργότερα, σε μια προσπάθεια να αποδοθούν σκηνές αφηγηματικού χαρακτήρα. Η τέχνη αυτή μεσουράνησε προς το τέλος της περιόδου, οπότε, στις αρχές της Υστερης Εποχής του Χαλκού (γύρω στα 1650 π.Χ.), με την εισαγωγή της τοιχογραφίας, η ανθρώπινη μορφή εξαφανίστηκε από τον διάκοσμο των πήλινων σκευών και αναβαθμιζόμενη μεταπήδησε στη ζωγραφική των τοίχων. Αυτό τουλάχιστον δείχνουν τα αριστουργήματα από το Ακρωτήρι της Θήρας[1] .
Γεγονός είναι ότι οι πολιτιστικές επαφές στο Αιγαίο είχαν εντατικοποιηθεί ήδη από την Πρώιμη Eποχή του Xαλκού (3200-2000 π.X.) , όταν οι κρητικές και ελλαδικές κοινότητες στράφηκαν περισσότερο προς τη θάλασσα. Η δεύτερη αυτή φάση της ΠΕΧ φαίνεται να ήταν μία περίοδος πληθυσμιακής ανόδου και δημιουργίας σύνθετων πρωτοαστικών οικισμών, κοινωνικής διαφοροποίησης και επαφών σε όλο το Αιγαίο, στην Ανατολή και στη Μεσόγειο. Ο πολιτισμός Κέρου Σύρου στις Κυκλάδες, βρίσκονταν, φαίνεται, στο κατώφλι της αστικοποίησης και έχουν να επιδείξουν πλούσια κινητά ευρήματα, για παράδειγμα, χρυσό και άργυρο, όπως αυτά από τη Λευκάδα και τις Ζυγουριές, τον Μόχλο και τη Λεβήνα της Κρήτης, τη Σύρο και την Αμοργό στις Κυκλάδες. Κατά την ΠΕΧ, τα περισσότερα νησιά του Δωδεκανησιακού συμπλέγματος, ως μέρος του αιγαιακού κόσμου φαίνεται ότι μοιράζονταν λίγο ή πολύ, κοινά πολιτισμικά χαρακτηριστικά με την Ανατολία, τα νησιά του ΒΑ Αγαίου, τις Κυκλάδες και την ηπειρωτική Ελλάδα.
Η Mέση Eποχή του Xαλκού (2000-1600 π.X.) στην περιοχή υπήρξε περίοδος με πολλά τοπικά χαρακτηριστικά, σε αρμονική συνέχεια με την ευημερούσα ΠΕΧ. Στο νησί της Ρόδου, τα λίγα εισηγμένα ΜΜ αγγεία δεν προϋποθέτουν ισχυρή, ακόμη, επίδραση της Κρήτης, ενώ παράλληλα υπάρχουν ενδείξεις ότι οι πολιτισμικές επιρροές από τις Κυκλάδες και την Ανατολία εξακολούθησαν να υφίστανται. Προς τα τέλη της περιόδου αυτής, στη ΜΜ ΙΙΙ, η επίδραση της μεγαλονήσου αυξήθηκε, όπως μαρτυρούν επιφανειακά ευρήματα και σε άλλα νησιά της Δωδεκανήσου, όπως η Κάρπαθος, η Κάσος και η Τήλος. Στις αρχές της Ύστερης Εποχής του Χαλκού (ΥΜ ΙΑ), ο χαρακτήρας του πολιτισμού του Αιγαίου , εξελίχθηκε σε «μινωίζοντα» τρόπο ζωής. Το στοιχείο που έχει ιδιαίτερη σημασία είναι ότι και μέσα από τα έργα τέχνης αποκαλύπτεται μια πολιτιστική «κοινή» στην περιοχή του Αιγαίου, παρά τις τοπικές ιδιομορφίες και ιδιαιτερότητες. Οι εμπορικές σχέσεις ήταν στενές και μαζί με τα αγαθά φαίνεται πως διακινούνταν καλλιτεχνικές ιδέες και ρεύματα μεταξύ του Αιγαίου και της Ανατολής ήδη από πολύ νωρίς μέσα στη χιλιετία.
Η εικονογραφία στο Αιγαίο είχε αποτυπώσει μέσω της γλυπτικής, της κεραμικής, της τοιχογραφίας, μια πλήρη αφηγηματική γλώσσα, πλούσια, αυτάρκη και γεμάτη νοήματα. Η Τέχνη του προϊστορικού Αιγαίου αποτελεί έκφανση των κορυφαίων κατακτήσεων, της καινοτομίας, της αισθητικής και της τεχνολογίας. Είναι βέβαιο ότι αναπτύχθηκε διάλογος μεταξύ των αρχαίων τεχνιτών και εργαστηρίων που αποτύπωναν τον υπαρκτό και φαντασιακό κόσμο, με τον καλύτερο τρόπο.
Η ανθρώπινη κλίμακα στην κυκλαδική τέχνη
Η προϊστορική τέχνη του Αιγαίου μας δείχνει έναν διαμορφωμένο εικονογραφικό κώδικα που βασίζεται σε καθημερινά, αλλά και θρησκευτικά – τελετουργικά δρώμενα, που αποκαλύπτονται σταδιακά καθώς τα μελετάμε. Σύμφωνα με τον καθηγητή του Πανεπιστημίου Αθηνών, Χρ. Ντούμα, το κύριο και διαχρονικό χαρακτηριστικό του πολιτισμού που γεννήθηκε και αναπτύχθηκε μέσα στο Αιγαίο είναι ο ανθρωποκεντρισμός. «Στην πρώιμη κυκλαδική τέχνη συναντά κανείς τα σπέρματα του ανθρωποκεντρισμού που χαρακτηρίζει ολόκληρο τον πολιτισμό του Αιγαίου. Η ιδέα που αποτυπώθηκε στο απόφθεγμα των σοφιστών του 5ου αιώνα π.Χ. ότι “πάντων χρημάτων μέτρον άνθρωπος”, φαίνεται πως έχει βαθιές τις ρίζες. Σε καμιά περίπτωση δεν ξεπεράστηκε η ανθρώπινη κλίμακα. Δεν δημιουργήθηκαν μνημειώδεις, ταφικές ή άλλες κατασκευές, σαν αυτές που εμφανίστηκαν στους σύγχρονους πολιτισμούς της Αιγύπτου και της Ανατολής. Εκεί, οι κατασκευές αυτές απέβλεπαν στο να επιβληθεί η κυριαρχία του θεού ή του δυνάστη επάνω στο άτομο, ώστε να μην κινδυνεύει να διασαλευθεί η καθεστηκυία τάξη. Εδώ, βασικό κύτταρο της κοινωνίας, το άτομο δεν ανέχτηκε τέτοιου είδους καταπίεση.
Η κυκλαδική τέχνη δεν γεννήθηκε για να υπηρετήσει υπερφυσικές δυνάμεις ή να προπαγανδίσει το κύρος και την εξουσία κάποιου δυνάστη. Δημιουργήθηκε από ανώνυμους καλλιτέχνες για να υπηρετήσει τις ανάγκες και να ικανοποιήσει τις αισθητικές προτιμήσεις του ατόμου, των κοινών θνητών. Η μεγάλη διάδοση των έργων της βεβαιώνει για την απήχηση που είχε στην κυκλαδική κοινωνία. Ήταν τέχνη που απευθύνθηκε και συγκίνησε τους πολλούς, το λαό. Ήταν λαϊκή τέχνη. Τον ανθρωποκεντρισμό της κυκλαδικής τέχνης αναγνωρίζει κανείς θεματογραφία της. Η ανθρώπινη μορφή είναι το κατεξοχήν αντικείμενο σπουδής του γλύπτη της τρίτης χιλιετίας π.Χ., ενώ οι ασχολίες και τα προβλήματα του ανθρώπου αποτελούν την πηγή έμπνευσης των ζωγράφων αργότερα. Ίσως θα άξιζε να τονίσει κανείς ότι ακόμη και στην περίπτωση που ορισμένα από τα έργα της τέχνης αυτής παριστάνουν θεϊκές μορφές, αυτές έχουν πέρα για πέρα ανθρώπινα χαρακτηριστικά. Μέσα στην τέχνη του Αιγαίου, στην τέχνη των Κυκλάδων, ανθρωποποιήθηκε ο θεός ή θεοποιήθηκε ο άνθρωπος[2]».
Κλασική και ελληνιστική περίοδος
Η σπουδή της ανθρώπινης μορφής έφτασε κυριολεκτικά στο αποκορύφωμά της κατά την κλασική (5ος και 4ος αι. π.Χ.) και την ελληνιστική (3ος–1ος αι. π.Χ.) περίοδο, δημιουργώντας έργα αιώνιας και ανεπανάληπτης ομορφιάς. Τότε όμως τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά των θεών έχουν αποκρυσταλλωθεί και οι μορφές τους εύκολα αναγνωρίζονται. Για τις δημιουργίες όλων των προηγουμένων περιόδων οι μελετητές βρίσκονται σε δίλημμα, αν δηλαδή τα νεολιθικά, τα κυκλαδικά, τα μυκηναϊκά, τα γεωμετρικά ειδώλια, ή οι αρχαϊκοί κούροι και οι κόρες παριστάνουν θεϊκές ή ανθρώπινες μορφές. Η απάντηση βρίσκεται, κατά την άποψή μου, σ’ αυτό το ίδιο το δίλημμα: Στον κόσμο του Αιγαίου, από τη στιγμή που ο άνθρωπος άρχισε να δίνει υπόσταση στον θεό, μέχρι και σήμερα, ποτέ δεν έπαψε να τον παριστάνει με ανθρώπινη μορφή. Και είναι ακριβώς αυτή η επί χιλιάδες χρόνια σύλληψη του θεού κατ’ εικόνα και ομοίωση του ανθρώπου που οδήγησε σε παταγώδη αποτυχία την προσπάθεια των εικονομάχων του Βυζαντίου να επιβάλουν ανεικονική λατρεία.
Οι Κυκλαδίτες συνεχίζουν μια μακρόχρονη ιστορία στις παραδοσιακές τέχνες, με πολλά εργαστήρια και πολλούς λαϊκούς δημιουργούς που δίνουν τη δική τους συμβολή στον κυκλαδικό λαϊκό πολιτισμό. Πλούσια και ζωντανή παράδοση έχουν να επιδείξουν στη μαρμαρογλυπτική πρώτη απ’ όλα τα νησιά η Τήνος με τα ξακουστά εργαστήρια Μαρμάρου στον Πύργο, η ‘Ανδρος, η Νάξος και η Πάρος, στην καλαθοπλεκτική η Τήνος, στη ναυπηγο-ξυλουργική η Σύρος και τα Κουφονήσια, στην υφαντική η Μύκονος, η Νάξος, η Κέα και οι Μικρές Κυκλάδες, στην τέχνη του ψηφιδωτού η Ίος, στην κεραμική η Κύθνος, η Νάξος και η Σίφνος, στην ξυλογλυπτική η Αμοργός, στο χτίσιμο της πέτρας και στην κεραμιδοσκεπή η Κέα.
Bιβλιογραφία
- Χρ. Γ. Ντούμα, 2008 , Ο πολιτισμός στο φουρτουνιασμένο Αιγαίο , Νησιά, παράκτια ζώνη και ενδοχώρα σε συνεχή πολιτισμική συνομιλία παρήγαν πλούτο, γνώσεις και νεωτερικές ιδέες Καθημερινή 28-12-08
- Γιούλη Επτακοιλη, 2013, Δύο τέχνες σε διάλογο στο Αιγαίο του 2000 π.Χ. Αγγειογραφία και τοιχογραφία συνομιλούν σε συνέδριο στη Σαντορίνη Copyright: http://www.kathimerini.gr
- HOOD SINCLAIR 2008, Η ΤΕΧΝΗ ΣΤΗΝ ΠΡΟΙΣΤΟΡΙΚΗ ΕΛΛΑΔΑ ( Μτφ. ΞΕΝΟΣ ΘΕΟΔΩΡΟΣ )
- Σακελλαράκης Γ., Ντούμας Χ., Σαπουνά-Σακελλαράκη Ε., Ιακωβίδης Σ., 1994, Ελληνική τέχνη: Η αυγή της ελληνικής τέχνης, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα
- Χρ. Γ. Ντούμα, 2008, Ο ανθρωποκεντρικός πολιτισμός του Αιγαίου 30 Οκτώβριος 2008 , Εφημερίδα Καθημερινή
- Colin Renfrew, John Cherry 2011, The Emergence of Civilisation: The Cyclades and the Aegean in the Third Millennium BC(Jan 11, 2011)
[1] Χρ. Γ. Ντούμα, 2008, Ο ανθρωποκεντρικός πολιτισμός του Αιγαίου 30 Οκτώβριος 2008 , Εφημερίδα Καθημερινή
[2] Σακελλαράκης Γ., Ντούμας Χ., Σαπουνά-Σακελλαράκη Ε., Ιακωβίδης Σ.,Ελληνική τέχνη: Η αυγή της ελληνικής τέχνης,Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1994, σ.35
