Το φρούριο του αγίου Νικολάου είναι μεμονωμένο οχυρό που καταλαμβάνει τη βόρεια απόληξη του ομώνυμου μόλου και περιλαμβάνει διαδοχικές ενισχύσεις και επεκτάσεις μετά από καταστροφές των πολιορκιών κατά τις οποίες λειτούργησε ως «κλειδί για την άμυνα της πόλης». Τα τελευταία 15 χρόνια εκτελείται ολοκληρωμένη αναστηλωτική επέμβαση αποκατάστασης και ανάδειξης του μεσαιωνικού φρουρίου ώστε να καταστεί επισκέψιμο με τα απαραίτητα μέτρα ασφάλειας των επισκεπτών. Στο πλαίσιο των επεμβάσεων έχουν εκπονηθεί πλήρεις διεπιστημονικές μελέτες και έχουν δημοσιευτεί σχετικά άρθρα τα οποία μπορούν να συμβουλευτούν όσοι ενδιαφέρονται να εμβαθύνουν στο συγκεκριμένο θέμα.
Ιστορική αναδρομή
Η μεσαιωνική πόλη της Ρόδου αναπτύχθηκε με διαδοχικές επεκτάσεις του πρωτοβυζαντινού κάστρου του 7ου αιώνα μ.Χ. γύρω από το βραχώδες έξαρμα του εδάφους ανάμεσα στα δύο κεντρικά αρχαία λιμάνια, καταλαμβάνοντας το γεωγραφικό κέντρο της λαμπρής –Ιπποδάμειας- ελληνιστικής πόλης. Είναι χαρακτηριστική η διαμόρφωση του πολεμικού λιμένα Μανδράκι και του συγκροτήματος των αρχαίων νεωρίων που έφθαναν περίπου μέχρι τον πόδα του βόρειου τείχους της βυζαντινής ακρόπολης -μετέπειτα παλατιού του μεγάλου μαγίστρου, στη θέση της σημερινής τάφρου. Η σταδιακή διάνοιξη και διεύρυνση της τάφρου κατά τη βυζαντινή και ιπποτική περίοδο στα δυτικά και νότια συνδυάστηκε προφανώς με τη συστηματική λατόμευση του φυσικού βράχου κάτω από το επίπεδο της αρχαίας πόλης. Ίχνη λατόμευσης διακρίνονται διάσπαρτα σε όλο το μήκος των παρειών της τάφρου και ιδιαίτερα στο βράχο που διατηρήθηκε μέχρι σήμερα στα βόρεια του προμαχώνα του Αγίου Γεωργίου, διασώζοντας σημαντικά στοιχεία της υποδομής της αρχαίας πόλης
Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εξέλιξη της περιοχής των νεωρίων και των δύο κεντρικών από τα πέντε λιμάνια της αρχαίας Ρόδου που παρέμειναν σε χρήση κατά τους μεσαιωνικούς χρόνους. Πρέπει να επισημανθεί ότι και οι τρεις μόλοι των λιμανιών αυτών διασώζουν λείψανα προγενέστερης διαμόρφωσης και προφανώς ταυτίζονται με τους αντίστοιχους αρχαίους. Αξίζει να τονιστεί το γεγονός ότι στην οργάνωση του μεσαιωνικού οικισμού διαφαίνεται ο δυναμικός σχεδιασμός του ιπποδάμειου πολεοδομικού ιστού της αρχαίας πόλης. Στην ευρύτερη περιοχή εξάλλου διατηρήθηκαν μέχρι τις μέρες μας οι κύριες προσβάσεις του οικισμού, κατά μήκος των αξόνων των οποίων «μετακινήθηκαν» οι πύλες των τειχισμένων τμημάτων του από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα.
Oι επεκτάσεις
Η διαδικασία των διαδοχικών επεκτάσεων του βυζαντινού οχυρωματικού περιβόλου προς τα δύο λιμάνια που προαναφέραμε, ολοκληρώθηκε το 1464 με την κατασκευή του φρουρίου πιθανόν στη θέση της ομώνυμης εκκλησίας του Αγίου Νικολάου, στην άκρη του αρχαίου μόλου της χερσονήσου. Δεν είναι απολύτως σαφές το περίγραμμα της βυζαντινής οχύρωσης του κάστρου στο βορειοανατολικό τμήμα του, παρότι τμήματα βυζαντινής τοιχοποιίας διαπιστώνονται στη βάση των μεταγενέστερων, πρώιμων ιπποτικών, οχυρωματικών κατασκευών της περιοχής. Είναι γεγονός εξάλλου, ότι ο επιβλητικός τετράγωνος πύργος του Naillac, που κατασκευάστηκε γύρω στο 1400 στην άκρη του ομώνυμου μόλου και κατέρρευσε το 1863 μετά από καταστροφικό σεισμό, εδράστηκε πάνω σε μαρμάρινη σκαρπωτή βάση από αρχαίο οικοδομικό υλικό σε δεύτερη χρήση.
Διαπιστώνεται λοιπόν μια πρώτη προσπάθεια οχύρωσης του μόλου που ελέγχει τα δύο κεντρικά λιμάνια και αντιστοιχεί στο βυζαντινό κάστρο –ακρόπολη με την ολοκλήρωση της κατασκευής του πανύψηλου κύριου πύργου της οχύρωσης των λιμανιών από τον μεγάλο μάγιστρο Naillac. Στον επόμενο μεγάλο μάγιστρο Antoni Fluvian οφείλεται η κατασκευή του αρχικού ιπποτικού μόλου από όπου γινόταν η πρόσβαση στον όροφο του πύργου με την παρεμβολή τοξωτής κατασκευής, ανεξάρτητου σπειροειδούς κλιμακοστασίου και ξύλινης ανυψούμενης γέφυρας. Η σύγχρονη με το μόλο πρώιμη πύλη συνέδεε τον εμπορικό -«μέγα λιμένα»- με το Μανδράκι και το μόλο του Αγίου Νικολάου, πριν από την κατασκευή του πολυγωνικού περιτειχίσματος του πύργου του Αποστόλου Παύλου και την τροποποίηση της αρχικής πορείας της μετά το 1440.
Η μορφή του τετράγωνου πύργου του Naillac ανταποκρίνεται σαφέστατα στην πολεμική τεχνική που προηγείται της γενίκευσης της χρήσης των κανονιών μετά την εισαγωγή της πυρίτιδας στην πολεμική τέχνη γύρω στα μέσα του 15ου αιώνα. Η βάση του προστατεύεται από, επίσης τετράγωνο, περιτείχισμα, στην ανατολική πλευρά του οποίου σώζεται η ειδική διαμόρφωση για την εγκατάσταση της αλυσίδας που έκλεινε την είσοδο στο λιμάνι.
Οι ανεμόμυλοι
Μέχρι το 1444, οπότε έχουμε την πολιορκία της πόλης από τους Αραβες της Αιγύπτου, παρέμεναν ανοχύρωτοι οι μόλοι των Μύλων και του Αγίου Νικολάου. Στο μόλο των Μύλων διατηρήθηκε η κατασκευή του ελληνιστικού μόλου, ο οποίος επεκτάθηκε βορειότερα σε εποχή αδιευκρίνιστη αλλά οπωσδήποτε προγενέστερη της κατασκευής του πύργου και του ημικυκλικού περιτειχίσματός του, την εποχή του μεγάλου μαγίστρου Lastic (το 1451). Ηδη στα τέλη του αιώνα βρίσκονται σε λειτουργία περισσότεροι από δεκατρείς ανεμόμυλοι, στους οποίους αντιστοιχούν τα χαρακτηριστικά σκαλιά που διακρίνονται στην αρκετά μεταγενέστερη απεικόνιση του Breydenbach (1483).
Οι μόλοι του λιμανιού
Ο μόλος του Αγίου Νικολάου κατέληγε βόρεια σε ένα βραχώδες κρηπίδωμα, που η μεσαιωνική παράδοση υπεδείκνυε ως τη θέση του Κολοσσού της Ρόδου. Πρόκειται για τον ελληνιστικό μόλο του δευτερεύοντος λιμένος του Μανδρακίου -πολεμικού λιμένος της αρχαίας πόλης της Ρόδου- που εκτεινόταν προς Β. σε ένα μήκος περίπου 500 μ. Καθ’ όλο το μήκος του σώζονται και σήμερα λείψανα του αρχαίου μόλου πάνω σε τμήματα φυσικού πετρώματος που είχαν συμπληρωθεί με μεγάλους ογκολίθους, ενώ στο βορειότερο τμήμα του προς Α. διατηρείται σχεδόν ανέπαφο τμήμα της αρχαίας προβλήτας-κυματοθραύστη.
Το επιβλητικό φρούριο του Αγίου Νικολάου, στο οποίο καταλήγει ο μόλος, εδράζεται σε φυσική διαπλάτυνση της ξηράς σε βράχο, επί του οποίου διακρίνονται ίχνη συστηματικής λατόμευσης, κατά πάσα πιθανότητα της μεσαιωνικής περιόδου. Η πληθώρα μαρμάρινων μελών που συναντώνται σκόρπια στους χοίρους του μεσαιωνικού φρουρίου ή ενταγμένα ως δομικά στοιχεία του σε δεύτερη χρήση, αποδίδεται σε παλαιότερη ελληνιστική κατασκευή, άγνωστου μέχρι σήμερα προορισμού. Μέχρι το 1464 εκεί υπήρχε μόνο μία εκκλησία αφιερωμένη στον άγιο Νικόλαο, η οποία αναφέρεται ήδη το 1394 και απεικονίζεται σε μικρογραφία του Buondelmonti στο Liber Insularum το 1420 με την επιγραφή «Sanctus Nicolaus». Στην ανατολική παρειά του μόλου διατηρούνται μέχρι σήμερα τρεις ανεμόμυλοι. Είναι μεταγενέστεροι των ανεμόμυλων του μόλου των Μύλων και η κατασκευή τους χρονολογείται μετά το 1420 και πριν από το 1483.
