Η Ερμούπολη και η Ανω Σύρος είναι οι βασικοί οικισμοί του νησιού. Πριν από την επανάσταση του 1821 στη Σύρο δεν υπήρχε άλλος οικισμός εκτός από την Ανω Σύρο (που την αποκαλούσαν και Κάστρο ή Βράχο). Μετά την Επανάσταση οι άνθρωποι άρχισαν να κτίζουν αγροτικά σπίτια και να διαμένουν τα καλοκαίρια στις λεγόμενες θεμωνιές. Ετσι κτίστηκαν σιγά σιγά οι εξοχές του νησιού –χωρίς ωστόσο να δημιουργηθούν οι οργανωμένοι οικισμοί που συναντάμε σε άλλα νησιά, όπως η Τήνος, η Ανδρος κ.α. Στις κοιλάδες και στους πρόποδες των λόφων υπάρχουν σήμερα μεμονωμένα αγροτικά και κτηνοτροφικά κτίσματα και στις παραλίες οι παραθαλάσσιοι οικισμοί (θέρετρα διακοπών).
Η Ανω Σύρος άρχισε να κτίζεται από το 1207, όταν το νησί ανήκε στο Δουκάτο της Νάξου και είχε λίγους κατοίκους. Οι πειρατικές επιδρομές ήταν, όπως και σε άλλα νησιά του Αιγαίου, ο λόγος για τον οποίο οι κάτοικοι απομακρύνθηκαν από τα παράλια και κατοίκησαν τον βράχο, καλύπτοντας τη μεσημβρινή και την ανατολική πλευρά του (δυτικά είναι απόρθητος). Είναι μεσαιωνικός οικισμός με αμυντική αρχιτεκτονική, κυκλική διάταξη και ακτινωτή ρυμοτομία. Τα σπίτια κτίζονταν πολύ κοντά μεταξύ τους, σχηματίζοντας ουσιαστικά το τείχος του κάστρου, ενώ τα ανοίγματα ήταν λίγα και μικρά.
Υπήρχαν επτά πύλες εισόδου, από τις οποίες διατηρούνται μόνο οι τρεις. Στην πολεοδομία του κάστρου χαρακτηριστική ήταν η έλλειψη επίκεντρου. Σημαντικά για τη ζωή του οικισμού κτίρια, όπως οι εκκλησίες ή τα σχολεία, κτίστηκαν στα άκρα του.
Αιώνες αργότερα, η δημιουργία της Ερμούπολης έγινε αιτία να περάσει σε δεύτερη μοίρα η Άνω Σύρος. Ο οικισμός αναπτύχθηκε σε διάστημα ενός αιώνα και χαρακτήρισε τη Σύρο όσον αφορά την αρχιτεκτονική και την ιστορία της. Η επιρροές του ρομαντισμού και του κλασικισμού ήταν το κύριο χαρακτηριστικό της αρχιτεκτονικής των κτιρίων της πόλης-λιμανιού που έγινε σημαντικό εμπορικό-βιομηχανικό κέντρο και έφερε τη Σύρο σε επαφή με την Ευρώπη, τη Μικρά Ασία, τη Μέση Ανατολή.
Την πρώτη περίοδο τα σπίτια κτίστηκαν από μέτοικους, κι έτσι χαρακτηρίζονται από την λαϊκή αρχιτεκτονική με στοιχεία που μετέφεραν από τις ιδιαίτερες πατρίδες τους. Βρίσκονται στο κέντρο της πόλης και σε συνοικίες όπως τα Ψαριανά, το Βροντάδο κ.α. Στη συνέχεια στα κτίρια κυριάρχησε ο νεοκλασικισμός και ο ρομαντισμός –στοιχεία που υιοθέτησε η τότε αστική τάξη της Ερμούπολης ως σύμβολα του κύρους της.
Το πρώτο ρυμοτομικό σχέδιο της Ερμούπολης συνέταξε ο Wilhelm von Weiler το 1837, σύμφωνα με τις επιταγές της σύγχρονης πολεοδομίας. Βάσει αυτού δημιουργήθηκε η νεοκλασική πόλη με τους βασικούς άξονες, τις πλατείες και τις θέσεις των δημοσίων κτιρίων που θαυμάζει και σήμερα ο επισκέπτης. Τα σπίτια είναι διώροφα ή τριώροφα και διακρίνονται σε δυο βασικές κατηγορίες: τις αμιγείς κατοικίες και τις κατοικίες με κατάστημα ή αποθήκη στο ισόγειο. Κτίρια του τύπου αυτού κτίζονταν σε όλη τη διάρκεια του 19ου αι. Από τα μέσα του αιώνα, μάλιστα, υιοθετήθηκαν στοιχεία από τη νεοκλασική αρχιτεκτονική της πόλης των Αθηνών. Η ανάπτυξη της βιομηχανίας στην Ερμούπολη στα μέσα του 19ου αιώνα, όταν τα περισσότερα εργοστάσια μετατράπηκαν σε ατμοκίνητα, ήταν η αιτία για τη δημιουργία μνημειακών εργοστασίων και αποθηκών με ενδιαφέρουσα αρχιτεκτονική. Πολλά από αυτά διατηρούνται στις μέρες μας.
Ιnfo
Ενδιαφέρουσες πληροφορίες για την αρχιτεκτονική θα βρείτε και στον ιστότοπο του Δήμου Σύρου www.hermoupolis.gr
